Nedoptifa S microscoop
Standbeeld voor teloorgegane kwaliteitsfabriek
Door Jan van Gelderen
Valt er iets interessants te melden over een microscoop van Nederlands fabricaat, bouwjaar 1957. Reken maar. Het gaat over statief S van de Nederlandse Optiek- en Instrumentenfabriek Dr. C.E. Bleeker te Zeist. Over mejuffrouw Doctor Bleeker later.
Het streven naar absolute perfectie van de fabrikante lees je alleen al af aan het feit dat de groeven van de bevestigingsschroeven voor de draaghandle van de kist keurig naar dezelfde kant wijzen.
We zien een instrument dat niet opvalt door bijzondere vormgeving, netjes jaren vijftig wil ik maar zeggen. Vorm volgt functie en geen frivoliteiten als een biesje of een springerig knopje. Het statief is hol, gegoten aluminium en van grote stijfheid. Vaste drievoudige revolver, monotubus. Dat dit een instrument van ultieme kwaliteit is, werd me pas duidelijk toen ik het helemaal had gesloopt, van nieuwe smeermiddelen voorzien en er mee had gewerkt. Allereerst de optieken: Huygens oculairen N5x, N7x en N10x. Objectieven: achromaten N8x/0.25, N40x/0.65 en een olie immersie N90x/1.30. Of het recht-toe-recht-aan achromaten zijn, weet ik niet. Er staat een N voor de becijfering, wat betekent: ‘Normaal’ en zo worden ze ook in de prijslijst genoteerd, maar die geeft ook achromatische objectieven, niet-N dus. Doorsnee-tekeningen van de objectieven heb ik niet kunnen vinden, wel van de oculairs en die zijn helemaal niet zo simpel Huygens, maar vertonen voor de N5x en N7x gekitte doubletten als frontlens en de N10x zelfs een niet-gekitte triplet.
Dat doet vermoeden dat de objectieven wat beter gecorrigeerd zijn dan achromaten. De beelden zijn van sublieme kwaliteit, zeer scherp, zeer helder, zeer contrastrijk en van een voortreffelijke kleuroverdracht. Bovendien zo goed als vlak, en ook nog eens parfocaal. Dat laatste is iets dat je bij een microscoop van 60+ eigenlijk nooit tegenkomt. 40x en immersie zijn voorzien van planglas stofplaatjes en toen ik die had verwijderd bleef de beeldkwaliteit gelijk. Je had verwacht dat die beter zou worden. Niet dus. Hulde. Na de bekende serie testdiatomeeën te hebben bekeken, kan ik alleen maar concluderen dat de numerische apertuur van alle objectieven geheel en al klopt met die die op de vattingen staat gegraveerd.
Mejuffrouw Bleeker was een voortreffelijke optiekrekenaar en nooit te beroerd om zelf achter de draaibank te gaan staan en alleen al aan deze optieken valt af te lezen wat een hoogstaand instrumentmakerswerk er in Zeist werd afgeleverd. Objectieven en oculairs zijn zwaar uitgevoerd in koper, bedekt met een matte chroomfinish. Juwelen. De spiegel vertoont anno 2014 nauwelijks corrosie en ook dat is iets wat je niet vaak tegenkomt bij vroeg naoorlogse instrumenten.
De ontwerpfilosofie voor de optieken (niet al te ingewikkeld, maar van hoge kwaliteit met toevoeging van eigenwijze elementen als het stofglaasje), vind je ook terug in het ontwerp van condensor en statief. De lamellen van het diafragma van de condensor (Abbe, 2-lenzig 0.30/1.05) zijn niet gezwart, maar koperblikkeren je vrolijk tegemoet en ik kan me indenken dat ze hiervoor heeft gekozen omdat de lamellen dan beter over elkaar schuiven. Ze hoeven ook niet zwart te zijn want bij een juist afgestelde losse microscooplamp is er geen sprake van vals licht. Het hele microscoop ademt ook iets van ‘als je er niet goed mee kan omgaan, volg je nog maar eens een practicum.’
De condensor werd normaal geleverd zonder een uitklapbare filterdrager; die moest apart worden besteld (fl. 15) en een blauwfilter kostte fl. 2,50. Ik vermeld dat even omdat dat soort zaken bij andere merken tot de standaarduitrusting behoorde. Naar mijn gevoel tekent deze ´krenterigheid´ het probleem dat met de kleine productie-aantallen van Nedoptifa het heel moeilijk was om tot marktconforme verkoopprijzen te komen.
De revolver is niet gelagerd, toch zijn de objectieven parfocaal en het precisie draaien van de revolver is onder andere bereikt door de centrale as te verlengen. Ik had me al afgevraagd waarom de objectieven niet verend waren uitgevoerd tot ik erachter kwam dat de gehele revolverkop verend was. Heel effectief. En ook dat is een constructie die ik op andere merken niet eerder tegenkwam.
Het scherpstellen is ook eigenwijs. Grof op de tubus met tandheugel en rondsel, fijn op de tafel. Ergonomisch is dat niet fraai omdat je een hand tekort komt, maar constructief heel erg mooi omdat je ongestraft zware zaken als camera of binoculaire tubus (was ook verkrijgbaar) kunt plaatsen. Latere uitvoeringen (prijslijst 1962) waren voorzien van twee schroeven waarmee de tubus geblokkeerd kon worden.
Eén omwenteling van de fijnregelknop verplaatste de tafel 50 micron. Dat is weinig (zo’n beetje de helft van wat andere merken doen) en dankzij een fraaie witte kunststoffen knop met verdeling in vijftig strepen kan het microscoop worden gebruikt voor precisiemetingen. De tafel kan twee millimeter worden verplaatst en een compliment aan de materiaalkeuze is dat de kunststoffen knop er nog steeds als nieuw uitziet. Leitz was in die periode heel wat minder gelukkig met zijn keuze aan licht gekleurde kunststoffen. Nu vergeeld en vervormd.
Het basismodel had een vaste vierkante tafel met twee preparaatklemmen. Deze uitvoering is voorzien van een vaste, afneembare preparaatgeleiding van verchroomd koper met verdelingen en nonii. Ook nergens anders tegengekomen: een verticaal tegen de tafel geschroefde verchroomde koperen plaatje waarover een plaatje van de preparaatgeleider loopt om moeizaam schuiven over de tafel zelf te voorkomen en sleetsporen op de tafel te vermijden. Hoewel het microscoop behoorlijk is gebruikt, vertoont de tafel geen sleet. Alweer een detail dat de verfijndheid van dit instrument beklemtoont.
Je kunt het model S beslist geen studentenmicroscoop noemen. Hij was voor het serieuze werk bedoeld en werd daar in laboratoria ook voor gebruikt. Microscopen met ingebouwde verlichting veroverden langzaam de markt. Bleeker leverde een losse 220V microscooplamp van degelijk blik, voorzien van een eenlenzige collector. Daarnaast een dijk van een Köhlerlamp 6V/3A met 5(!)-lenzige collector, in de prijslijst condensor genoemd. De zware transformator diende tevens als voet. Deze ‘lantaarn’ (prijslijst) kostte fl. 345. Lichtregeling moest met neutral density filters. Condensor (collector) instelbaar en voorzien van diafragma. Omdat ik de bijbehorende mal om hem op de juiste afstand van de spiegel van het microscoop te zetten niet heb en bovendien een van de collectorlenzen gematteerd is, is hij heel moeilijk op te stellen. (Gloeilamp projecteren op condensordiafragma). Maar ja, dan had ik maar beter moeten opletten op het practicum.
De ‘lantaarn’ wordt speciaal aanbevolen voor fasecontrast, maar waarom is me niet zo duidelijk. Als alles eenmaal goed is gecentreerd en uitgelijnd, is het een van de beste microscooplampen die ik ooit in gebruik heb gehad. Het zware niet-geventileerde lamphuis (dus geen hinderlijk kierend licht) is na de gloeilamp een uur op vol vermogen te hebben gestookt, lekker warm, maar levert geen gevaar voor verbranding. Er gaan normale microscoopgloeilampen met vlak filament met bajonetfitting in, zoals die van Olympus indertijd. Voor-gecentreerde lampjes met een speciaal voetje zouden gezien de geringe productie-aantallen van deze lantaarns waarschijnlijk veel te duur zijn. Zeiss gebruikte deze wel en kwam daarom met veel eenvoudiger gebouwde fittingen. Deze Nedoptifa is prachtig gebouwd van dik solide koper met speciaal geconstrueerde stelschroeven om het gloeilampje in elke gewenste stand te kunnen fixeren.
Statief S in deze uitvoering werd in een prijslijst van najaar 1962 aangeboden voor 618 gulden. Dat lijkt me een prijs die zich geheel voegt in wat Zeiss, Leitz en Olympus in die tijd voor vergelijkbare instrumenten vroegen. De goed gemaakte ahorn (essenhouten) kist moest je aanschaffen voor 90 gulden. Teakhout kon ook: fl. 125. Het vergelijkbare statief GB van Olympus met viervoudige revolver, drie objectieven en twee oculairen kostte fl. 595. De losse Köhlerlamp 6V/5a zonder trafo van Olympus had je voor fl. 120.
Verkoopaantallen zijn mij niet bekend. Uit jaarverslagen van Nedoptifa wordt duidelijk dat de verkopen traag gingen en altijd onder de verwachtingen bleven. In al mijn jaren bij Abro Zaandam heb ik maar twee of drie S statieven langs zien komen in de tweede handsverkoop en nooit een K (klein instrument voor de ‘geïnteresseerde leek’) of het research microscoop statief R. Statief R kostte in monotubus uitvoering fl. 1595, het volledig vergelijkbare statief EC van Olympus fl. 695. Bij Nedoptifa moest je de objectieven er nog apart bij aanschaffen, prijs voor Olympus inclusief drie achromatische objectieven en twee oculairen. Nedoptifa was in een vicieuze cirkel terechtgekomen: een te gering aantal verkopen om de vaste kosten over grote aantallen uit te smeren zodat de kostprijs te hoog werd om de concurrentie op de markt te kunnen verslaan.
De ontwerpster van het microscoop was een bijzondere vrouw. Mejuffrouw doctor Caroline Emilie Bleeker (1897 – 1985) was de dochter van een Lutherse dominee uit Middelburg, een briljante studente natuurkunde, en wist als een van de eerste vrouwen in Nederland te promoveren in de wis- en natuurkunde. Cum Laude. Ze richtte na haar studie het Physisch Adviesbureau op (model voor het TNO), tegelijkertijd ging zij zich bezig houden met de fabricage van laboratorium-instrumenten als branders en roerders, weerstandsbanken in alle maten en soorten, gevolgd door het opzetten van een eigen optische industrie. Hoewel de kwaliteit van haar instrumenten allerwegen werd geroemd, is zakelijk succes bijna altijd uitgebleven. Haar hele leven heeft zij moeten knokken: om de zaak gefinancierd te krijgen, tegen bureaucratie en onbegrip, roddel en achterklap, onbetrouwbare handelspartners, de vakbond en uiteindelijk stierf zij berooid, eenzaam, kinderloos en dement in een bejaardentehuis in Zeist. Op haar graf stond alleen een nummer. Hoewel dat later door haar biograaf doctor Gijs van Ginkel in orde is gebracht, maakt mij dat vooral treurig.
Literatuur:
Dr. G. van Ginkel, Dr. Caroline Emilie Bleeker en de Nederlandse Optiek- en Instrumentenfabriek Dr. C.E. Bleeker, Fylakra limited Editions, Utrecht 1997.
Op Google valt beperkt het een en ander te vinden.
